"KENNEN KATHOLIEKEN GEEN TROTS MEER?"

Een interview met Robert Lemm door Henk Rijkers in het Katholiek Nieuwsblad van 9 november 2007

De zaligverklaring van bijna vijfhonderd martelaren uit de Spaanse burgeroorlog opent oude wonden. Het Katholiek Nieuwsblad sprak met kenner Robert Lemm. De katholieke Kerk hoeft zich niet te schamen voor Franco. En katholieken moeten sowieso hun eigen visie op de geschiedenis meer naar voren brengen.

De Kerk zelf ontkent het. Hoe dat ook zij, de massale zaligverklaring van Spaanse martelaars was briljant gepland. Het bewijs was zondagsavonds het Journaal. Het eerste item was de zaligverklaring in Rome. Dat was nu eenmaal het nieuws. Maar het Journaal zou het Journaal niet geweest zijn, als het daarop niet heel lang zou blijven uitweiden over het feit dat Franco toch óók slachtoffers had gemaakt. Om die steun en eerherstel te geven, zou Spanje enige dagen later een wet aannemen.

Fossiel

De eerste klap in de publiciteit was dus voor Rome. En zo gingen dan de slachtoffers van ‘links’ een keertje voor. Dat mag ook wel, want zonder twijfel zijn zij in de geschiedenis met afstand de talrijksten. Toch krijgt hispanist Robert Lemm, net terug uit Spanje, er geen goed humeur van. “Ja natuurlijk, die zaligverklaring is heel terecht, maar het had al veel eerder moeten gebeuren.” Lemm schreef een geschiedenis van Spanje die onlangs zijn vierde druk in ging. Bovendien publiceerde hij vorig jaar de traumatiserende memoires Goed fout van een ooggetuige van de Spaanse burgeroorlog: een katholieke jongen, die in 1936, toen de burgeroorlog uitbrak, partij koos voor de Falange, een enigszins fascistoïde, maar vooral sociaal-traditionalistische en katholieke partij, die generaal Franco later zou doen opgaan in zijn Movimiento. Ook de Kerk koos de kant van de dictator, die tot 1975 aan de macht bleef. “Vanzelfsprekend”, zegt Robert Lemm. “Dat had te maken met de keiharde politieke realiteiten van het moment. Omdat Franco werd geholpen door Mussolini en Hitler, is dat verleden nu zo bezoedeld als wat. Vooral na de Tweede Wereldoorlog leek Franco een fossiel, dat samen met Salazar in Portugal overbleef als laatste steunpilaar van het fascisme.”

Grootse kunst

De verdiensten van de generalissimo worden te makkelijk over het hoofd gezien, vindt Lemm. “Hitler is Spanje nooit binnengevallen, dat heeft Franco toch maar weten te verhinderen. Later is hij gehuldigd door joodse organisaties in Amerika, omdat hij zoveel joden heeft laten ontsnappen. Voor de katholieke Kerk was Franco ronduit een zegen. Er zou anders niets overgebleven zijn, alles zou zijn afgebrand. De Republikeinen wilden de religie uitbannen en vervangen door ‘cultuur’, dat de nieuwe religie was en is. Vandaar dat intellectuelen en kunstenaars stad en land afgingen om de mensen in te lichten over ‘cultuur’: schilderijen, gedichten, toneel, al die abstracte en tegennatuurlijke kunst. Dat moest het volk vooral zien. Religie had afgedaan. En dat in een land dat als geen ander heeft bijgedragen aan de verspreiding van het katholieke geloof over de wereld. Zuid-Amerika, de Filippijnen, we teren er nog steeds op. Om dit grootse historische feit kunnen we als katholieken niet heen. De grootste kunst van Spanje, uit de zestiende en zeventiende eeuw, is met religie doordrenkt: literatuur, schilderijen, muziek. Aan deze zogeheten gouden eeuw is een einde gekomen in de Franse tijd.”

Schurk

Wat volgde er toen? “Toen kreeg je de oploop naar de vier burgeroorlogen. De meeste mensen weten dat niet, maar er waren al drie burgeroorlogen in de negentiende eeuw geweest. Die van 1936 was de zoveelste uitbarsting tussen dezelfde krachten: progressief versus conservatief. Moskou tegen Rome. Zo simpel is het. De progressieven heten in de negentiende eeuwen liberaal, daarna socialist, daarna communist en anarchist, maar het zijn alleen maar maskers voor steeds dezelfde beweging. Als je het mensen vandaag probeert uit te leggen, worden ze kwaad en zeggen ze: ‘Ja, maar Spanje heeft het geloof met het zwaard verspreid en Franco was toch een schurk?’ De mythe is onuitroeibaar. Die wint het altijd. Het gaat niet om de feiten maar om wat mensen willen geloven: dat Franco een schurk is en daar doe je niets tegen.”

Toch vind je in moderne literatuur geen weergave meer van de Spaanse burgeroorlog als een strijd van democratie versus fascisme. Historicus Stephen Payne noemt dit beeld “de legende van Roodkapje”. Anthony Beevor schrijft in zijn geprezen boek over de burgeroorlog dat Spanje onherroepelijk een Sovjetsatelliet geworden zou zijn als Franco verloren had. Er lijkt dus een kentering gaande. “Dat is zo”, beaamt Lemm. “Sterker nog, laatst hebben ze in Portugal een verkiezing van de grootste Portugees gehouden. Bij ons kwam Fortuyn uit de bus. En daar? Je raad het nooit: Salazar! Samen met Franco heeft die trouwens Fatima uitgebuit in een schitterende propagandafilm uit 1950. Daarbij wordt heel goed duidelijk gemaakt dat Onze-Lieve-Vrouw in Fatima tegen het communisme waarschuwde. Dat konden beide dictators natuurlijk heel goed gebruiken. Ze hebben er een prachtige basiliek laten neerzetten.”

Wordt Franco binnenkort dus uitgeroepen tot grootste Spanjaard? Lemm: “Nou, dat zie ik nog niet gebeuren. Hoewel, je weet maar nooit, de stemming kan snel omslaan. In Spanje heeft de socialistische regering de laatste standbeelden net weggehaald. Heel dom. Gewoon laten staan. Laat de mensen er maar naar kijken. Als je zoiets uit je geschiedenis verwijdert, komt het altijd in verhevigde mate terug. Franco heeft Spanje veertig jaar bepaald. Daar kun je het niet mee eens zijn, maar het is wel gebeurd. Door dat te ontkennen, val je weer terug in dat model van actie en reactie waar het land aan kapotgaat. Ze moeten nu eindelijk eens een synthese zien te vinden tussen die twee kampen.”

Opus Dei

Intussen moet de Kerk niet zo spastisch doen over haar verbondenheid met Franco, vindt Lemm. Spaanse katholieken hadden weinig keus. “De hele burgeroorlog gaat om communistisch tegen katholiek, Moskou tegen Rome. Ook in retrospectief kies je als katholiek dan toch voor Rome? Nee dus. Waarom niet? Omdat katholieken progressieve mensen geworden zijn met zachte ideeën als de waardigheid van de mens, de afschaffing van de doodstraf, mensenrechten, enzovoorts. Van dictatuur krijgen zij het verschrikkelijk benauwd. Dat geldt ook voor Opus Dei. Als Franco er niet geweest was, dan was er ook geen mgr. Escriva geweest. Mag ik even? Het Opus heeft zijn bestaan aan de generalissimo te danken. Franco en Escriva konden het goed vinden, zijn vaak samen gefotografeerd. Natuurlijk, Franco heeft het Opus gebruikt, hij was slim. Daar zaten de economen en die kon hij gebruiken tegen de Falange, die er onbruikbare economische ideeën op nahield. Het Opus zegt niet politiek te zijn. Dat mag zo zijn, maar Franco’s ministers waren wel lid van het Opus. Zij hebben het moderne toeristische Spanje opengelegd. (fel) Dat het Opus zich nu geneert voor Franco, vind ik schandalig.”

Keiharde spiegel

Het grote probleem van katholieken is dat zij geen trots meer kennen, stelt Lemm. “We hebben het lef niet meer om te zeggen: kijk, zo schrijven WIJ de geschiedenis. Natuurlijk, er is ook een hoop narigheid gebeurd, maar de Kerk heeft vooral veel goede dingen gedaan. Het gevangeniswezen, de opkomst van de vrouw, de afschaffing van de slavernij, de humanisering van de samenleving. De humanisten lopen er mee te pochen, maar de Kerk heeft het voortouw genomen. Nu loopt de Kerk achter de feiten aan. Onthullend zijn de leestafels in de kerken. Wat vind je daar? Therapie. Anselm Grün. Doekjes voor het verdriet. Halfzacht. Daartegen biedt de islam ons een keiharde spiegel om in te kijken. Die weet wel wat hij wil. Dat wordt de strijd van de toekomst: de extreme islam tegen het secularisme. Ons probleem wordt hoe we daar ons standpunt in moeten bepalen."

Naar aanleiding van:

Robert Lemm, Goed fout, Uitg. Aspekt, 276 pp., pb., 19,95, ISBN 90-5911-171-0. Robert Lemm, Geschiedenis van Spanje, Uitg. Aspekt, 288 pp., pb., 24,95, ISBN90-5911-585-6. Anthony Beevor, De strijd om Spanje, Uitg. Ambo/Anthos, 524 pp., pb., 29,95, ISBN 90-414-1088-0.